Γιατροί της Κούβας: Επανάσταση, σοσιαλισμός, ανθρωπισμός και διεθνισμός

- του Δημήτρη Πατέλη*

https://www.imerodromos.gr/giatroi-tis-koyvas-epanastasi-sosialismos-anthropismos-kai-diethnismos/

28 Ιουλίου 2020

Στηρίζω ολόψυχα την εκστρατεία της ελληνικής πρωτοβουλίας για την απονομή του βραβείου Νόμπελ Ειρήνης στην Κουβανική Ιατρική Ταξιαρχία Henry Reeve, ως μέρος της διεθνούς εκστρατείας. Προσωπικά δεν τρέφω αυταπάτες περί του εάν θα καταφέρουν να πάρουν το Νόμπελ Ειρήνης οι Κουβανοί γιατροί. Γνωρίζω πολύ καλά τι έχει γίνει. Είναι πασίγνωστο το πώς δουλεύει αυτό το σύστημα, αυτός ο μηχανισμός. Εδώ η πολιτική σκοπιμότητα είναι κυρίαρχη. Ωστόσο, η εκστρατεία μας αυτή, είναι μία πολύ καλή ευκαιρία να ειπωθούν πράγματα και να τεθούν με ακρίβεια οι όροι προσέγγισης κομβικών ζητημάτων της εποχής μας.

Είναι μία πολύ καλή αφορμή λοιπόν και η αφορμή αυτή συνδέεται με την πανδημία του COVID-19 η οποία με ανάγλυφο τρόπο μας έδειξε δυο εκ διαμέτρου αντίθετες προσεγγίσεις στην ανθρώπινη ζωή, στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, στην ανθρώπινη υγεία, στον ανθρώπινο πόνο. Η μία είναι αυτή που επέδειξαν όλες χωρίς εξαίρεση κεφαλαιοκρατικές χώρες, οι χώρες όπου κυριαρχεί το κεφάλαιο, εκεί που ο άνθρωπος δεν είναι παρά μέσο, μέσο για την κερδοφορία του κεφαλαίου, άρα η όποια δυνατότητα επιβίωσης του ανθρώπου και διασφάλισης της υγείας του εναπόκειται στο αντίκρισμα που έχει σε συσσωρευμένη εργασία του παρελθόντος, δηλαδή σε κεφάλαιο. Οι υπόλοιποι δεν τους πολυνοιάζει τι θα απογίνουν. Άλλωστε το διατύπωσαν με ωμό κυνικό τρόπο. Το διατυπώνουν και τώρα και αν δεν το διατυπώνουν το εφαρμόζουν στην πράξη, όπως βλέπουμε και από τους κρατούντες στη δική μας χώρα: πρέπει να μας πάνε στη λεγόμενη «ανοσία αγέλης». Όταν κάποιος μιλά για ανοσία αγέλης, αυτό σημαίνει φιλοσοφικά ότι δεν διαχωρίζει τον άνθρωπο, τον homo sapiens, από τα αγελαία ζώα. Άρα –όπως το λένε οι σύγχρονοι ρατσιστές νεοφιλελεύθεροι φασίζοντες και όλοι αυτής της αντίληψης με όρους κοινωνικού δαρβινισμού– αυτός θεωρεί ότι είναι βιολογικά προκαθορισμένο, το εάν και πόσο θα επιβιώσει ο καθείς. Αυτό εναπόκειται στο άτομό του. Το δε άτομο αν το απομονώσεις από τις κοινωνικές σχέσεις δεν είναι παρά μια βιολογική οντότητα. Άρα μιλάμε για μία κτηνώδη κατάσταση όπου εις έκαστος των μελών της κοινωνίας ανταγωνίζεται όλους τους υπόλοιπους για το ποιος θα επιβιώσει και για το εάν και κατά πόσον θα επιτευχθεί ανοσία στον πληθυσμό της κοινωνίας, όχι με συνειδητό τρόπο, μέσω της μετατροπής της επιστήμης σε οδηγό για το πώς θα διαχειριστεί τις ανθρώπινες ζωές και την υγεία, αλλά με όρους αυθόρμητους, με όρους κτηνώδεις, με όρους αγέλης! Το ομολογούν ωμά και κυνικά…

Από την άλλη μεριά έχουμε χώρες, με πρωτοπόρο την Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Κούβας, του Βιετνάμ, του Λάος, τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κορέας, σε σημαντικό βαθμό την Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας και άλλες εναπομείνασες χώρες του πρώιμου σοσιαλισμού, οι οποίες επέδειξαν έναν άλλο τύπου σχέσης προς τον άνθρωπο, προς τη ζωή, την υγεία του, έναν άλλον εντελώς διαφορετικό τύπο σχέσης, όπου η ζωή και υγεία δεν είναι εμπορεύματα, πέριξ των οποίων, ανταγωνίζονται άλληλα κτηνώδη άτομα, αλλά συνιστούν υπόθεση της κοινωνίας, συνιστούν κοινωνικό αγαθό. Εδώ πρέπει να ξεδιαλύνουμε ότι μιλάμε για διαφορετικά κοινωνικά και οικονομικά συστήματα. Συστήματα τα οποία έχουν τα προβλήματά τους, τις ανεπάρκειες τους, τα ιστορικά κληροδοτήματά τους. Είναι μεγάλη ιστορία, η ανάπτυξη της οποίας δεν είναι της παρούσης. Ωστόσο, στον πυρήνα της άλλης προσέγγισης, με πρωτοπόρο την Κούβα, είναι ακριβώς η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και στο σύνολο των δημιουργικών δυνάμεων του ανθρώπου. Εδώ δημιουργική δύναμη του ανθρώπου υψίστης σημασίας στην υπηρεσία του ανθρώπου, είναι η επιστήμη –της ιατρικής συμπεριλαμβανομένης– άρα η σχεδιοποιημένη διαχείριση αυτών των δυνάμεων του ανθρώπινου πολιτισμού προς κοινωνικό όφελος. Από αυτήν ακριβώς την ουσιώδη ειδοποιό διαφορά είναι που εκπηγάζει η εκ διαμέτρου αντίθετη προσέγγιση της Κούβας ως υποδείγματος του πρώιμου σοσιαλισμού, σε αντιδιαστολή με αυτό που ζούμε στις μέρες μας στις χώρες που κυριαρχεί το κεφάλαιο. Είναι αυτό το σύστημα το οποίο, με πρωτοπόρο τη μεγάλη Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση του 1917, άνοιξε μία άλλη προοπτική για την ανθρωπότητα. Άνοιξε, δεν έκλεισε όπως πιστεύουν μερικοί, άνοιξε αυτήν την εναλλακτική για την ανθρωπότητα προοπτική.

Θυμάμαι πολύ καλά τι σηματοδοτεί αυτή η προοπτική, επειδή είχα την τύχη να με σπουδάσει Οκτωβριανή επανάσταση και ο λαός της Σοβιετικής Ένωσης. Θυμάμαι πολύ καλά τη σχέση που είχαμε με τους συντρόφους μας, τους συμφοιτητές μας από το νησί της Ελευθερίας όπως το λέγαμε, από την Κούβα. Χιλιάδες ήταν οι συνάδελφοί μας οι συμφοιτητές μας τότε από την Κούβα σε όλες τις ειδικότητες, χιλιάδες ήταν αυτοί που ακολουθούσαν τον ιατρικό κλάδο με δωρεάν σπουδές, ως υπότροφοι στη Σοβιετική Ένωση. Γιατί συνέβη αυτό; Για να ενισχύσουν ακριβώς αυτές τις πλευρές στο πνεύμα το διεθνισμού και τη Σοσιαλιστικής Αλληλεγγύης, της αλληλεγγύης των σοσιαλιστικών χωρών. Τώρα χαίρομαι και συγκινούμαι ιδιαίτερα, διότι μετά την ήττα και την αντεπανάσταση στην Σοβιετική Ένωση και τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης, τη σκυτάλη την έχει αναλάβει η Κούβα! Η Κούβα φιλοξενεί και σπουδάζει χιλιάδες ανθρώπους από τόσες χώρες. Η Σοσιαλιστική Κούβα συνεχίζει ότι άρχισε η Οκτωβριανή Επανάσταση και το συνεχίζει επάξια. Είναι εξαιρετικά σημαντικό αυτό το γεγονός με παγκόσμιο αντίκτυπο. Είναι εξαιρετικά σημαντικό επίσης να επισημάνουμε ότι η αντιμετώπιση του ανθρώπου με αυτό τον τρόπο, δεν είναι αποτέλεσμα της φιλανθρωπίας κάποιων θεσμικών παραγόντων της κουβανικής ηγεσίας. Φυσικά και δεν αμφιβάλλω για τα αισθήματα των ανθρώπων της Σοσιαλιστικής Κούβας σε όλα τα επίπεδα. Ωστόσο, η παγκόσμια συνεισφορά της Κούβας στην ιατρική δεν συνιστά απλώς αποτέλεσμα κάποιας προσωπικής πρωτοβουλίας εξαιρετικών γιατρών της Κούβας. Ειρήσθω εν παρόδω, θυμάμαι από τα νιάτα μου, όταν ήμουν φοιτητής στη δεκαετία του 1980 στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας,  υπήρχε ένας καταμερισμός έργων μεταξύ των Σοσιαλιστικών χωρών στο πλαίσιο του Συνδέσμου Οικονομικής Αλληλοβοήθειας. Σε αυτόν τον καταμερισμό η Κούβα είχε μία προνομιακή θέση από την άποψη της πρωτοπορίας στην ανάπτυξη των βιοϊατρικών επιστημών, βασικής έρευνας και εφαρμογών της φαρμακευτικής και των βιοτεχνολογιών. Η Κούβα ήταν στην πρωτοπορία από την δεκαετία του ’80 σε αυτούς τους τομείς και αυτό πρέπει να το τονίσουμε, ως επίτευγμα που έγινε εφικτό στη βάση της σχεδιοποιημένης σοσιαλιστικής οικονομίας και όχι χωρίς τη διεθνιστική αλληλεγγύη των σοσιαλιστικών χωρών. Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό ιστορικό γεγονός.

Ξαναδιάβασα πρόσφατα την κλασική ομιλία του Τσε Γκεβάρα στους φοιτητές/-ήτριες της ιατρικής σχολής τον Αύγουστο του 1960. Εκεί ο ίδιος περιγράφει λίγο αυτοβιογραφικά την διαδεδομένη αντίληψη περί επιστήμης και αποστολής του επιστήμονα και περί ανθρωπισμού. Αντίληψη που διακατείχε και τον ίδιο, όπως εκμυστηρεύεται αυτοκριτικά. Θεωρούσε λοιπόν ότι πρέπει μεν να κάνει καλό στους ανθρώπους μέσω της επιστήμης του ως νέος γιατρός, αλλά έβλεπε σ’ αυτό και ένα στοιχείο προσωπικού θριάμβου, όπως λέει χαρακτηριστικά προσωπικής φιλοδοξίας,  δηλαδή μία προσωπική ατομικιστική φιλοδοξία. Τι τον έκανε λοιπόν τον αστικής προέλευσης νερό επαναστάτη γιατρό να ανατρέψει αυτή την αντίληψη κριτικά, να ανατρέψει όλη την κοσμοθεώρησή του; Η στράτευση του με την Επανάσταση. Λέει χαρακτηριστικά ο Τσε ότι πρώτη φορά δοκίμασε πείνα όταν στα βουνά ως αντάρτης διαπίστωσε ότι δεν μπορούν να τρώνε κάθε μέρα…και εκεί κατέληξαν συλλογικά  στο συμπέρασμα, το οποίο έγινε έπεα πτερόεντα:  «η ζωή ενός ανθρώπου αξίζει εκατομμύρια φορές περισσότερο απ’ όλη την περιουσία του πλουσιότερου ανθρώπου στη γη»!… Αυτή η κοσμοθεωρητική τομή, που δεν ήταν χαρακτηριστική μόνο για τον Τσε αλλά και για όλους τους στρατευμένους επαναστάτες, είναι εκείνη που οδήγησε στην αντίληψη της συλλογικής σοσιαλιστικής προληπτικής ιατρικής! Με ποιους όρους άραγε; Έχει ενδιαφέρον φιλοσοφικά το πώς ο ίδιος ο Τσε έβλεπε την αποστολή της ιατρικής επιστήμης μιλώντας στους νέους φοιτητές της εποχής εκείνης. Λέει λοιπόν, ότι –σε αντιδιαστολή με τα αίσχη που διαδίδουν για εμάς τους επαναστάτες, ότι δήθεν θέλουμε να καταπνίξουμε την προσωπική πρωτοβουλία και την δημιουργικότητα του ατόμου– τουναντίον είναι η επανάσταση και ο σοσιαλισμός που διανοίγει το δρόμο για το πλήρες φάσμα των δυνατοτήτων ανάπτυξης της κάθε προσωπικότητας. Εκείνο στο οποίο επισύρει την προσοχή των νέων ανθρώπων τότε ο Τσε… είναι το γεγονός ότι «η επανάσταση δεν τυποποιεί, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, τη συλλογική βούληση, τη συλλογική πρωτοβουλία. Το αντίθετο, απελευθερώνει τις ατομικές ικανότητες των ανθρώπων. Αυτό που πράγματι κάνει η επανάσταση είναι να κατευθύνει αυτή την ικανότητα. Αποστολή μας σήμερα είναι να προσανατολίσουμε το δημιουργικό ταλέντο όλων των επαγγελματιών του τομέα της υγείας προς το έργο της κοινωνικής ιατρικής». Αυτή η ανατροπή, ο δημιουργικός επαναστατικός αναπροσανατολισμός αλλάζει και τα κίνητρα του ανθρώπου: είναι ένα έργο, στο οποίο δεν είναι υλικές ανταμοιβές είτε η προσωπική ατομική φιλοδοξία μείζον κίνητρο. Μείζον κίνητρο γίνεται η ανταμοιβή από την ευγνωμοσύνη των απλών ανθρώπων προς τον επαναστάτη επιστήμονα, προς τον κοινωνικό λειτουργό στον τομέα της υγείας. Αυτό είναι τεράστιο σχολείο, ένα τεράστιο δίδαγμα όσον αφορά τα κίνητρα και τον τύπο προσωπικότητας, τον τύπο ανθρώπου,  που μόνο ο επαναστατικός αγώνας, η επανάσταση και ο σοσιαλισμός μπορούν να οδηγήσουν σε αυτή την κατεύθυνση.

Θεωρώ ότι με αφορμή την εκστρατεία μας για την βράβευση των γιατρών της Κούβας, μπορούμε να δούμε πολλά εξαιρετικά σημαντικά παραδείγματα. Θα ήθελα εδώ να αναφέρω το εξής: πάρα το γεγονός ότι με το πιο ποταπό προδοτικό τρόπο η ομάδα που δρομολόγησε την απροκάλυπτη αντεπανάσταση και την κεφαλαιοκρατική παλινόρθωση στη Σοβιετική Ένωση υπό τον  Γκορμπατσώφ  και τους συνεργάτες του, πρόδωσε, πούλησε την Κούβα (όπως άλλωστε και την Νικαράγουα των Σαντινίστας), η Κούβα μέσα στις ειδικές συνθήκες της δεκαετίας του 1990 επέδειξε  απαράμιλλο ηρωισμό και κατάφερε να επιβιώσει. Δεν κατάφερε απλώς και μόνο και επιβιώσει, αλλά κατάφερε να έχει και αυτά τα λαμπρά παραδείγματα που βλέπουμε στις μέρες μας. Την ώρα που η Σοβιετική Ένωση –η επίσημη τότε ηγεσία της δηλαδή, όχι ο λαός– ως αντεπανάσταση πλέον ανοιχτή φέρθηκε με αυτόν τον τρόπο στην Κούβα, η Κούβα υποδέχτηκε τα θύματα της ραδιενέργειας του δυστυχήματος του Τσερνομπίλ. Υποδέχθηκε προς νησηλεία 21.814 παιδάκια και 4.200 σοβιετικούς ενήλικες πολίτες μετά το 1990 για χρόνια, αναλαμβάνοντας πλήρως το κόστος, την ώρα που αντιμετώπιζε το φάσμα της πείνας ο κουβανικός λαός! Αυτή είναι η δύναμη της επανάστασης και του σοσιαλισμού.

Οι ταξιαρχίες των ηρωικών Κουβανών εθελοντών διεθνιστών μαχητών που έχυσαν το αίμα τους στην Μοζαμβίκη, στην υποσαχάριο Αφρική, στα πεδία των μαχών του αντιαποικιοκρατικού, εθνικοαπελευθερωτικού και κοινωνικού-ταξικού αγώνα –δεν χρειάζεται εδώ να απαριθμήσω χώρες της αιμάσσουσας μαύρης ηπείρου που βοήθησαν–έγραψαν λαμπρές σελίδες δόξας της επανάστασης! Τα ηρωικά αυτά ανδραγαθήματα είναι η μια όψη του νομίσματος. Η άλλη όψη του νομίσματος  είναι ο αγώνας των άνθρωπων με τα λευκά, των γιατρών και υγειονομικών ανθρωπιστών διεθνιστών της Κούβας. Έτσι λοιπόν, είτε με  το όπλο στο χέρι είτε με το στηθοσκόπιο, ένα σκοπό υπηρετεί ο ηρωικός λαός της Κούβας: την επανάσταση, τον διεθνισμό, τον πραγματικό ανθρωπισμό. Και σε αυτό το σκοπό θα πρέπει να συμπορευτούμε. Όντως, και εδώ ταιριάζει η εξαιρετικά σημαντική ρήση του José Marti με την οποία έκλεισε την ομιλία του ο Τσε Γκεβάρα και την οποία πρέπει να εφαρμόζουμε διαρκώς: «Ο καλύτερος τρόπος να πεις κάτι είναι να το κάνεις». 

Οι κουβανοί γιατροί μένουν πιστοί σε αυτή τη ρήση. Για αυτό αξίζει πραγματικά να δώσουμε τον αγώνα. Δεν ξέρω αν θα πετύχουμε. Μακάρι να πετύχουμε να πάρουν το Νόμπελ, πράγμα για το οποίο αμφιβάλλω. Ωστόσο, η εκστρατεία αυτή είναι μια ευκαιρία να προβάλουμε και να προτάξουμε το τι ακριβώς πρεσβεύει και συμβολίζει ο διεθνιστικός αγώνας των Κουβανών Γιατρών, του Κουβανικού Λαού, της Κουβανικής Επανάστασης. Αυτό θα είναι το σημαντικότερο έπαθλο.

*Ο Δημήτρης Πατέλης είναι αναπληρωτή καθηγητή Φιλοσοφίας Πολυτεχνείου Κρήτης, μέλους του Ομίλου Επαναστατικής Θεωρίας και της Διεθνούς σχολής «Η Λογική της Ιστορίας».